علماى شیعه در قرن دهم و مسأله تصوف
یادداشت زیر به نقل از کتاب "صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست" جلد دوم تالیف استاد گرانقدر رسول جعفریان می باشد
.
گفته شده است که جنبش ضد صوفىگرى، در دوره شاه طهماسب (930- 984) آغاز شده است. شاهد این نظریه فعالیت محقق کرکى (م 940) شخصیت محبوب شاه طهماسب و نخستین عالم مقتدر شیعه در دوره صفوى در این زمینه است. در این که آیا محقق کرکى فعالیت ضد صوفى داشته است یا نه، مىبایست تحقیقات بیشترى صورت گیرد.
در این باره، آمده است که وى کتابى با عنوان المطاعِن المجرمیّة فى ردّ الصوفیّه نوشته است. از آن جا که این اثر از میان رفته است، نسبت به محتواى آن واقف نیستیم و بنا بر این نمىدانیم که محقق کرکى در این کتاب، چگونه با تصوف روبرو شده است. تنها یکى از شاگردان محقق، بخشهایى از این کتاب را نگاه داشته است. وى محمد بن اسحاق ابهرى است که دو کتاب با عنوان انیس المؤمنین در تاریخ امامان و منهج الفاضلین فى معرفة الائمة الکاملین درباره امامت نگاشته است. در حال حاضر، نسخهاى از انیس المؤمنین در کتابخانه مسجد گوهر شاد مشهد موجود است که محقق کرکى تقریظى بر آن نوشته است. «1»
یک پرسش مهم این است که آیا در عنوان کتاب محقق، پسوند «فى ردّ الصوفیه» بوده است یا نه. ابهرى در هفت مورد نام این کتاب را تنها با عنوان مطاعن المجرمیه آورده است. «2» به علاوه، تمامى موارد نقل شده مربوط به ابو مسلم و ابو مسلم نامه خوانى است که ما حکایت آن را به تفصیل در نوشتار «قصه خوانى در دوره صفوى» آوردهایم. بنا بر این، به گمان قوى، و بر اساس آنچه که موجود است، نمىتوان به صراحت کتاب محقق را رد بر صوفیه دانست. البته، این نکته پذیرفتنى است که کار ابو مسلم نامه خوانى تا اندازهاى کار صوفیان بوده و آنان این قبیل داستانها را در طول قرن هفتم تا نهم بازسازى مىکرده و براى مردم مىخواندند؛ اما به هر روى، ردّیه نویسى بر ضد ابو مسلم یا قصه خوانى، نمىتواند به صراحت رد بر صوفیه دانسته شود.
آنچه متفاوت با تلقى پیشگفته است، مطلبى است که شیخ حر عاملى (م 1104) در کتاب الاثنا عشریة فى الردّ على الصوفیة آورده است. وى مىنویسد: شیخ على در این کتاب اخبار زیادى در رد بر صوفیه و کفر آنان آورده و بحثهاى عقلى متعددى در اثبات این معنا، کرده است. «3» از عبارت او آشکار است که وى کتاب کرکى را ندیده است. گفتنى است که وى نیز تنها از المطاعن المجرمیه یاد کرده و پسوند «فى الرد على الصوفیه» را همراه آن نیاورده است. شیخ حرّ اشارتى دیگر نیز به نقل از کتاب فرزند محقق- که در ادامه از آن نقل خواهیم کرد- به المطاعن المجرمیه دارد. فرزند محقق با یاد از کتاب پدرش، نوشته است که «پدرم به نقل از ثقات امامیه، در کتابش المطاعن المجرمیه، در رد حلاج اخبار زیادى آورده است». «4» در این صورت، این تنها شاهد ما بر این است که کتاب محقق، مطالبى در رد بر حلاج نیز داشته است. گفتنى است که میر لوحى نیز در رساله سلوة الشیعة از کتاب المطاعن المجرمیه یاد کرده است. «5»
از روزگار محقق کرکى که بگذریم، فرزند وى شیخ حسن، کتابى با عنوان عمدة المقال فى کفر اهل الضلال داشته است که مع الاسف تا کنون از آن آگاهى به دست نیامده است.
]حقیر : البته کتاب عمدة المقال در گنجینه مخطوطات کتابخانه آیت الله مرعشی موجود می باشد[
این رساله در دوره اخیر صفوى در دسترس عالمان بوده است. افندى پس از معرفى مؤلف مىنویسد، این شیخ کتابى با عنوان عمدة المقال فى کفر اهل الضلال دارد که در آن درباره اهل سنت و قدح صوفیان سخن گفته و نسخهاى از آن نزد ما موجود است که آن را به نام شاه طهماسب صفوى تألیف نموده و در سال 972 در مشهد به انجام رسانده است. «6» این کتاب،همچنین در اختیار شیخ على بن محمد بن حسن بن شهید ثانى (م 1103) بوده و از آن مطلبى در رساله السهام المارقة نقل کرده است. «7» شیخ حر عاملى، به رغم آن که در امل الامل از وى یاد نکرده، در کتاب الاثنا عشریه خود از آن یاد کرده و عبارتى از آن را با واسطه که کسى جز شیخ على عاملى نیست، نقل کرده است. این همان نقلى است که شیخ حسن، مطلبى را از کتاب پدرش مطاعن المجرمیه نقل کرده و پیش از این، به آن اشاره کردیم. «8» حدس قوى آن است که دست کم، بخش عمده کتاب عمدة المقال درباره اهل سنت است و به مناسبت به صوفیه، آن هم صوفیه سنى پرداخته و برخى از عقاید آنان را نقد کرده است.
مطلبى که شیخ حر از آن نقل کرده، بحث وحدت وجود و حلول خداوند در ابدان عارفان است. پس از آن این نکته را که صوفیه عدهاى را به عنوان اولیاء معرفى کرده، طریقه آنان را پیروى مىکنند، مورد حمله قرار داده، آنان را «رؤوس الکفرة الفجرة و عظماء الزنادقة و الملاحدة» نامیده، براى مثال از حلاج و بایزید بسطامى یاد کرده است. «9» میر لوحى نیز در رساله سلوة الشیعة از عمدة المقال یاد کرده است. «10»
یک نکته را باید در نظر داشت و آن این که عالمان و فقیهان این عهد، در مجموع اندیشه ضد صوفیانه یا عارفانه نداشتند. امیر معز الدین اصفهانى که فقیهى ارجمند و از شاگردان محقق کرکى بود، سالها در منصب صدارت با بدعتها و فسق و فجور مبارزه کرده و در عین حال، غزلهاى جانانهاى مىسرود که از آن جمله است:
به پیش ماه رخت، آفتاب یعنى چه به پیش خال و خطت، مشک ناب یعنى چه
درون حلقه زلف تو رخ نمایان است و گر نه در دل شب آفتاب یعنى چه
خیال نرگس مستت ز هوش مىبردم و گرنه با دل پر درد خواب یعنى چه
عرق به روى تو هر کس که دید مىگوید به روى آتش سوزان حباب یعنى چه «11»
درباره سید حسین مجتهد کرکى، دختر زاده محقق کرکى نیز گفته شده است که تمایل به تصوف داشته است. «12» در همین دوره، شیخ حسین بن عبد الصمد، پدر شیخ بهایى نیز تمایلات صوفیانه داشته و از مشایخ صوفیه ستایش مىکرد. «13»
______________________________
(1). فاضل، محمود، فهرست نسخههاى خطى کتابخانه جامع گوهر شاد، ج 4، ص 1927
(2). ابهرى، انیس المؤمنین، صص 136، 142، 147، 152، 186، 187، 188
(3). عاملى، شیخ حر، الاثنا عشریة فى الرد على الصوفیة، ص 50؛ افندى، ریاض، ج 3، ص 447
(4). عاملى، شیخ حر، الاثنا عشریة، ص 51
(5). میر لوحى، سلوة الشیعة، (میراث، دفتر دوم)، ص 351
(6). افندى، همان، ج 2، ص 260
(7). نسخه مرعشى، ش 1576، برگ 18
(8). عاملى، شیخ حر، الاثنا عشریه، ص 51
(9). همان، ص 51
(10). میرلوحى، سلوة الشیعة، ص 351
(11). قمى، قاضى احمد، خلاصة التواریخ، ج 1، ص 314
(12). افندى، همان، ج 2، ص 67
(13). افندى، همان، ج 2، ص 114
