کتاب تاریخ قم
معرفى اجمالى
« تاریخ قم»، ترجمه فارسى اثرى است در تاریخ و جغرافیاى شهر قم با برخى اطلاعات دربار فرهنگ و جامع این شهر تا سد 4 ق، تألیف حسن بن محمد قمى( د. پس از 378 ق).
بناى شهرت قمى همین کتاب است که به گفت خود وى کتاب قم نام داشته، و آن را به عربى و براى صاحب بن عباد نوشته بوده است. وى نخست قصد داشته است کتابى مشتمل بر« اخبار عرب اشعریه که به قم نزول کردند» بنویسد؛ اما بعد هدف خود را گسترش داده، و کتابى جامع دربار قم رقم زده است. قمى در سبب تصنیف کتاب مىگوید:« از آن گاه باز که ابوعبدالله حمزه بن حسن اصفهانى کتاب اصفهان تصنیف کرد و در شرح قصص و اخبار قم هیچ شروعى نکرد و برادرم، ابوالقاسم على بن محمد بن حسن الکاتب مرا گفت که چون به شهر قم رسیدم، تفحص بسیار کردم، باشد که کتابى از اخبار قم به دست آرم، مقدور نشد؛ پس به غایت من حریص گشتم بر تصنیف این کتاب...».
ساختار
کتاب حاضر؛ مشتمل بر یک خطبه، یک پیشگفتار به قلم مصحح؛ آقاى محمدرضا انصارى قمى، مقدمهاى به قلم مترجم؛ على بن حسن بن عبدالملک قمى، مقدمه مولف و پنج باب مىباشد.
گزارش محتوا
اصل عربى کتاب قمى تاکنون به دست نیامده، و آنچه از این کتاب امروزه در دست است، ترجمهاى است از 5 باب کتاب که در حدود سال 805 یا 806 ق. به انجام رسیده است. در سدههاى گذشته نیز تنها همین ترجمه در دسترس مؤلفان بوده است. با این همه، به استناد بعضى شواهد، مىتوان گفت که متن عربى و کامل کتاب تا اواخر دور قاجاریه موجود بوده است.
در پارهاى از مآخذ متأخر، تاریخ ترجمه 865 ق یاد شده است که یقیناً درست نیست، و ظاهراً بر اثر تصحیف« ست» به« ستین»، در برخى نسخهها، این اشتباه پدید آمده است. در نسخه کهنى از این ترجمه که در کتابخانه مرعشى( شم 1715) موجود است، تاریخ کتابت آن 837 ق آمده است.
قمى فهرستى از ابواب 20 گانه کتاب را- که خود شامل فصول دیگرى در طى ابواب نیز مىشده- در ابتداى کتاب به دست داده است. با نگاهى به این فهرست مىتوان نتیجه گرفت که کتاب قم یکى از مفصلترین آثار در تاریخ و فرهنگ این شهر بوده است و در میان تواریخ محلى جایگاه ممتازى دارد.
مؤلف در این کتاب، نخست از کلیات درباره شهر قم، جغرافیا، محلات، روستاها و ابنیه آن صحبت و سپس به ساکنان قدیم و جدید شهر مىپردازد. در باب اول به تفصیل، حدود شهر، راهها، دروازهها و برخى بناها نظیر دارالضرب و سراى حکام و نیز جوىها، رودها، کاریزهاى قم و نحو تقسیم آب آنها را وصف مىکند.
در باب دوم، در 5 فصل، درباره این که« قم را چند نوبت مساحت کردهاند و چند نوبت مال بر آن نهادند و مبلغ خراج آن چند نوبت بوده است و نامهاى ضیاع آن و ذکر انواع خراج آن» و نیز« نجوم و رسوم و مؤن و اخراجات آن» و« رسوم صدقات به قم و آنچه در امر خراج در ایام عجم و در اسلام آمده است» و« وجوه اموال و احکام زمینها» به تفصیل سخن رانده است. آگاهىهایى که قمى در این بخش از کتاب خود دربار خراج مناطق گوناگون قم و اطراف آن و نیز مناسبات کشاورزى و زمیندارى بیان کرده، با توجه به این که به اسناد مالى و دیوانى دسترسى داشته، در نوع خود بىنظیر است.
در باب سوم که دو فصل دارد، در فصل اول به تاریخ تولد و وفات ائمه اثناعشر و حضرت فاطم زهرا( ع) و شمار اولاد و نام آنان پرداخته، و در فصل دوم از طالبیان؛ یعنى فرزندان ابوطالب« که به قم آمدند و وطن ساختند» و« انساب و بعضى از اخبار ایشان» یاد کرده است.
در بابهاى 4 و 5 کتاب، مؤلف با پرداختن به جزئیات مهم و اغلب منحصر به فرد، به شرح ماجراى مهاجرت عرب، به ویژه عربهاى اشعرى، به قم و نیز« ذکر اخبار ایشان در ایام جاهلیت و ذکر قبایل و عشایر ایشان»، پرداخته است.
دربار منابع کتاب نیز، قمى علاوه بر استناد به اقوال محلى، از برخى آثار مکتوب نیز به عنوان مأخذ نام برده است که از جمله آنها مىتوان به این آثار اشاره کرد: البلدان ابن فقیه همدانى، کتاب اصفهان حمز اصفهانى، التبیان احمد برقى، آثارى از ابوبکر صولى و کتاب عباسى از احمد بن اسماعیل بن سمک قمى در باب تاریخ عباسیان.
وضعیت
نثر ترجم کتاب قم از نمونههاى روان و فصیح زبان فارسى است و با این که در دور مترجم نثر مصنوع و پرتکلف رواج داشته، این ترجمه از هر گونه تکلف و تصنع به دور است؛ مترجم در چند مورد به افزودن مطالبى از خود تصریح کرده است.
کهنترین نسخ موجود از ترجم تاریخ قم در کتابخان مرعشى قم( شماره 1715) قرار دارد. تاریخ قم نخستین بار در 1313 ش به کوشش و تصحیح و تحشى جلالالدین طهرانى در تهران منتشر شد.
نسخه حاضر در برنامه به تصحیح و تحشیه محمدرضا انصارى قمى منتشر شده و مشتمل بر فهرست تفصیلى مطالب به شرح ذیل مىباشد:
فهرست نامها و اعلام، نام پادشاهان و وزیران و...، سرزمینها و مناطق، حوادث و وقایع تاریخى، آیات قرآن، شعر، ضربالمثل، القاب و مناصب، دین و مذهب، قبایل و تیرهها، فرقهها و اقوام، شاعران، اعلام قم، مساجد و مدارس قم، امامزادهها و بقاع متبرکه، اصطلاحات و... و نیز فهرست موضوعى.
